رشد پایدار تقاضای جهانی مس در آینده بلندمدت که عمدتا از گسترش بازار خودروهای برقی در سراسر جهان و توسعه زیرساخت‌های نیروگاهی انرژی‌های تجدیدپذیر نشأت می‌گیرد، احتمال وقوع کسری عرضه در بلندمدت و نیاز به اکتشافات و بهره‌برداری بیشتر از معادن مس را ملزم می‌سازد. با توجه به این امر و البته صعود قیمت مس، شرکتهای معدنی نظیر کودلکو و بی.اچ.پی درصدد توسعه پورتفوی پروژه‌های اکتشافی و معدنی خود هستند. این در حالی است که سهم ایران از رشد جهانی اکتشافات در صنعت مس، محدود است.
بر اساس گزارش ماینکس، از سال 1950 تا کنون، کمتر از نیمی از اکتشافات صورت گرفته در مقیاس جهانی، به فاز بهره‌برداری رسیده‌اند. بر اساس این گزارش، به طور کلی، یک فاصله زمانی نسبتا مشخص میان فاز فعالیت‌های اکتشافی تا فاز بهره‌برداری از معادن وجود دارد که این رقم طی سال 2016، برای کل صنایع معدنی، به طور متوسط برابر با 12.4 سال گزارش شده است؛ در حالی که تأخیر زمانی محاسبه شده میان اکتشاف تا بهره‌برداری صنعت مس حدود 16.8 سال برآورد شده است. از میان 950 منبع مس کشف شده در مقیاس جهانی، تا کنون 353 منبع به بهره‌برداری رسیده است که نرخ تبدیل منبع مس به واحد معدنی برابر با 37 درصد می‌شود.
بر اساس گزارش گروه بین‌المللی مطالعات مس (ICSG) و سازمان ارزیابی زمین‌شناسی ایالات متحده آمریکا (USGS)، میزان منابع[1] مس کشف شده برابر با 2.1 میلیارد تن مس محتوی است که ذخایر مس قابل برداشت آن برابر با 720 میلیون تن مس محتوی اعلام شده است. گزارش ماینکس نیز، چنین اعلام می‌کند که مس محتوی 950 منبع مس کشف شده حدود 2.54 میلیارد تن مس محتوی است. همانطور که بیان شد از این میان تنها 353 معدن در حال بهره‌برداری یا به صورت پروژه در دست اجرا هستند که مجموع مس محتوی‌شان به 1.36 میلیارد تن می‌رسد.
با توجه به فاصله طولانی 16.8 سال میان کشف یک منبع مس تا بهره‌برداری از آن، اجرای هر چه بیشتر مطالعات اکتشافی زمینه‌ساز تداوم روند استحصال و تولید مس و همچنین پیش‌نیاز اجرای طرح‌های توسعه‌ای در حلقه‌های بعدی زنجیره صنعت مس و صنایع مصرف‌کننده است. بدون انجام مطالعات و پیاده‌سازی فعالیت‌های اکتشافی، نه‌تنها امکان گسترش و توسعه واحدهای تولیدکننده، بلکه تضمینی هم برای تداوم فعالیت این واحدها در آینده وجود ندارد. کاهش متوالی متوسط عیار مس معادن موجود در جهان و همچنین پیش‌بینی رشد تقاضای این فلز سرخ طی چند دهه آتی که عمدتا علاوه بر گسترش بازار خودروهای برقی و توسعه زیرساخت نیروگاهی، حاصل رشد اقتصادهای نوظهور است، سبب کسری عرضه مس معدنی خواهد شد.
بر اساس تحقیقات صورت گرفته می‌توان ادعا کرد که تا سال 2035، صنعت مس به تدریج وارد منطقه اضطرار می‌شود؛ به گونه‌ای که پیش‌بینی می‌شود تا سال 2035، مجموع تولیدات واحدهای موجود و طرح‌های قطعی، پاسخگوی تقاضای جهانی مس نخواهد بود و شکاف قابل ملاحظه‌ای میان عرضه و تقاضا وجود خواهد داشت که حدودا برابر با 12.6 میلیون تن برآورد می‌شود. گفتنی است که با بهبود عواملی نظیر قیمت مس و وضعیت اقتصادی کشورهای مهم تولیدکننده مس در جهان، این امکان وجود دارد که برخی از پروژه‌های احتمالی و امکان‌پذیر نیز طی 17 سال آتی به بهره‌برداری برسند. با این وجود، با توجه به پیش‌بینی تقاضای حدود 25 میلیون تنی مس معدنی تا سال 2035، همچنان کسری عرضه وجود خواهد داشت. با توجه به این امر، لزوم اجرای فعالیت‌های اکتشافی، بیش از پیش اهمیت می‌یابد.
نمودار 1، قیمت مس و هزینه‌های اکتشافی این صنعت در مقیاس جهانی را برای سال‌های 2010 تا 2016 به تصویر می‌کشد. همانطور که در این نمودار مشاهده می‌شود، طی سال‌های 2012 تا 2016 که قیمت مس با سقوط متوالی همراه بود و ارزش آن در اوایل سال 2016، به نصف قیمت آن در سال 2011 رسید، بودجه صرف شده در بخش مطالعات اکتشافی صنعت مس نیز در مقیاس جهانی با کاهش همراه بود. هزینه‌های اکتشافی صنعت مس در سال 2012 به حداکثر 5.9 میلیارد دلار (دلار سال 2017) رسید که رکورد بیشترین بودجه صرف شده برای اکتشافات صنعت مس را به نام خود زد. این رقم تا سال 2016، با نرخ سالانه 23- درصد کاهش یافت و به 2 میلیارد دلار (دلار سال 2017) رسید.
افزایش قیمت مس طی سال 2017 و پیش‌بینی بازار صعودی آن در سال‌های آینده، نه‌تنها امکان پیاده‌سازی مطالعات اکتشافی را از منظر اقتصادی قابل اجرا ساخته، بلکه بسیاری از شرکتهای معدنی را بر آن داشته تا پورتفوی پروژه‌های معدنی خود را به ویژه در بخش اکتشافات گسترش دهند. در حال حاضر، بزرگترین شرکتهای معدنی جهان در صنعت مس نظیر کودلکو و بی.اچ.پی درصدد توسعه پهنه‌های اکتشافی خود در کشورها و مناطق مختلف هستند. آمریکای لاتین به دلیل تمرکز قابل توجه مس، همواره مقصد فعالیت‌های اکتشافی بوده است.
علاوه بر آمریکای لاتین، شرکتهای معدنی به کشورهای آسیای میانه نظیر قزاقستان و مغولستان نیز روی آورده‌اند. از جمله دلایل گرایش این شرکت‌ها به این منطقه از زمین، ارزیابی‌های زمین‌شناسی دال بر تمرکز مس در این منطقه و همچنین وجود قوانین سهل‌گیرانه معدنی در این کشورها است. نمودار 2، میزان گمانه‌های حفاری شده جهت اکتشاف مس در آمریکای لاتین را برای سال‌های 2014 تا 2017 نشان می‌دهد. همانطور که مشاهده می‌شود، آمریکای لاتین با رشد قیمت مس در فصل‌های اول و دوم سال 2017، تمایل بیشتری به اکتشاف ذخایر جدید مس نسبت به دوره مشابه از سال گذشته پیدا کرد.
با توجه به نمودار 2، رشد تعداد گمانه‌های حفاری شده در 3 ماهه دوم سال جاری این منطقه نسبت به فصل دوم سال 2016، برابر با 61 درصد بود. به طور کلی، در 6 ماهه اول سال 2017، فعالیت‌های اکتشافی مس در کشورهای آمریکای لاتین، رشد 67 درصدی نسبت به 6 ماهه منتهی به ژوئن سال 2016 داشت. همانطور که بیان شد بر اساس گزارش ICSG و USGS حجم ذخایر کشف شده و قابل بهره‌برداری مس در جهان تا سال 2016، برابر با 720 میلیون تن مس محتوی گزارش شد. در بازه زمانی از سال 2006 تا 2016، حدود 170 میلیون تن مس معدنی تولید شد، در حالی که میزان رشد ذخایر مس در این مدت، برابر با 240 میلیون تن بود. به بیان دیگر، بیش از آنچه در بازه 10 ساله مذکور، مس از پوسته زمین استحصال شد، ذخیره قابل بهره‌برداری کشف شده است.
بر اساس آخرین گزارش ماینکس از اکتشافات فلزات غیرآهنی در آسیا، حدود 2 هزار و 158 ذخیره معدنی قابل توجه در آسیا وجود دارد که از این میان 393 ذخیره معدنی متعلق به فلز مس است. به عبارت دیگر، حدود 769 میلیون تن مس در ذخایر آسیا نهفته است. تعداد ذخایر مس شناخته شده در خاورمیانه برابر با 41 ذخیره بود که معادل 59 میلیون تن مس است. طی 10 سال اخیر (از سال 2007 تا 2016)، 22 ذخیره عظیم از فلزات غیرآهنی در آسیا کشف شده است که در شکل 1 قابل مشاهده است. همانطور که در این شکل مشاهده می‌شود، طی 10 سال گذشته، 5 ذخیره بزرگ با محتوای بیش از 5 میلیون تن مس معادل در چین (Tiegelongnan)، روسیه (Malmyzh) و اندونزی (Tujuh Bukit, Hu’u, Brambang) کشف شدند.
در شرایطی که صنایع معدنی دنیا و شرکتهای پیش‌رو در این زمینه در حال گذار از دوران رکود و افزایش بودجه‌های توسعه‌ای هستند، شرایط صنعت مس در داخل کشور، چندان با سمت سوی آنچه در دنیا اتفاق می افتد، همسو نیست. البته توجه به این نکته هم لازم است که شرایط کشور ما نیز تفاوت‌های محسوسی با کشورهای مطرح در این زمینه دارد. تاکنون برنامه‌های اکتشافی صنعت، عموما از سوی شرکت ملی صنایع مس به عنوان متولی اصلی این صنعت در کشور دنبال می‌شد و سازمان‌های دیگری نظیر سازمان ایمیدرو و سازمان زمین‌شناسی، نقش کمتری در توسعه اکتشافات این صنعت بازی می‌کردند.
چند دهه قبل، بررسی‌های انجام شده توسط شرکتهای بزرگ معدنی دنیا در کشور از عدم وجود ذخایر جدید بزرگ مس در کشور حکایت داشت؛ به عبارتی شانس کشف معادن بزرگ جدید مس در ایران بسیار پایین قلمداد شدند. با این حساب، توسعه معادن موجود در کنار بهره‌برداری از ذخایر متوسط و کوچک اهمیت قابل توجهی می‌یابد. در این راستا راهبرد فعلی شرکت ملی صنایع مس، تکیه بربخش خصوصی جهت راه‌اندازی و بهره‌برداری از واحدهای معدنی کوچک است. در این دیدگاه، این شرکت فعالیت‌های اکتشافی را با توجه به بودجه و توانایی مالی که در دست دارد، اجرایی ساخته و سپس شرکتهای خصوصی برای راه‌اندازی و بهره‌برداری وارد عمل می‌شوند.
در راستای اعطای پروژه‌های راه‌اندازی و بهره‌برداری از ذخایر کشف شده کشور به بخش خصوصی، 2 چالش اصلی پیش رو است؛ نخست، اینکه برخی شرکتهای خصوصی صرفا برای کسب درآمد ناگهانی و قابل توجه، به چنین پروژه‌هایی ورود می‌کنند؛ در نتیجه، به محض کسب سود مورد نیاز، پروژه را رها کرده و صنعت را با مشکلات جدید و بیشتری روبه‌رو می‌سازند. چالش دوم، عدم تأمین منابع مالی مورد نیاز برای اجرای پروژه‌های مورد نظر از سوی دولت یا شرکتهای تأمین مالی است. در این صورت نیز، اجرای پروژه یا پیشرفت آن متوقف می‌شود.
در زمینه توسعه معادن موجود نیز شرکت ملی صنایع مس ایران در رخوت به سر می‌برد به گونه‌ای که در حال حاضر پروژه‌های توسعه‌ای مشخصی از سوی شرکت ملی صنایع مس مطرح نشده است. علاوه بر این، وضعیت ذخایر کشف شده از سوی شرکت نیز پیشرفت چندان مثبتی را پشت سر نگذاشتند. جدول 1، پروژه‌های معدنی شرکت ملی صنایع مس را به همراه پیشرفت‌های صورت گرفته در هر پروژه نشان می‌دهد. همانطور که مشاهده می‌شود با توجه به زمان سپری شده از طرح پروژه‌های معدنی، پیشرفت قابل قبولی در آن‌ها حاصل نشده است. علل اصلی عدم پیشرفت پروژه‌های معدنی به مسایل مهمی چون معترضین محلی، مسایل زیست‌محیطی، محدودیت دسترسی به منابع آب و انرژی هستند.
با توجه به موانع موجود بر سر راه پیشرفت فعالیت‌های اکتشافی و بهره‌برداری از ذخایر مکشوفه، شرکت ملی صنایع مس با محدودیت‌هایی روبه‌رو شد که یکی از اثرات مهم این محدودیت‌ها، کاهش ذخایر شرکت مس طی دوران خواهد بود؛ روندی که نهایتا منجر به کاهش سهم ایران از رشد اکتشافات جهانی مس شده تا جایی که ذخایر اقتصادی فعلی، در بهترین شرایط، قادر به تأمین صنعت در کمتر از 30 سال باشد.
همانطور که بیان شد، با توجه به مطالعات صورت گرفته، پتانسیل اکتشاف ذخایر بزرگ جدید و بهره‌برداری از آن‌ها در ایران وجود ندارد که این تهدیدی مهم برای توسعه صنعت مس کشور به خصوص در دوره بلندمدت محسوب می‌شود. از این رو یکی از پیشنهادهای مناسب پس از افزایش فعالیت‌های اکتشافی در داخل کشور، سعی در بهره‌برداری بهینه‌ها از آن‌ها و توسعه معادن بزرگ موجود، ورود شرکت ملی صنایع مس ایران در سرمایه‌گذاری پروژه‌های معدنی کشورهای خارجی، به ویژه کشورهای همسایه است؛ کشورهایی که مشابه ایران روی کمربند جهانی مس قرار گرفته و بعضا اقدامات خاصی در زمینه اکتشافات و بهره‌برداری از معادن مکشوفه، انجام نداده‌اند.
علاوه بر وجود ذخایر بالقوه مس در کشورهای همسایه به ویژه در منطقه کشورهای مستقل مشترک‌المنافع، قوانین سهل‌گیرانه دولتی این کشورها برای ورود سرمایه‌گذاران خارجی به پروژه‌های معدنی، شرایط اکتشافات جدید در این منطقه را تسهیل می‌سازد. گفتنی است که این امر، نیازمند وجود راهبرد مشخصی از سوی دولت و شرکتهای بزرگ معدنی کشور است. اگرچه، روابط پرتنش سیاسی ایران با برخی از اقتصادهای مهم جهان، امکان ورود شرکتهای ایرانی به پروژه‌های بین‌المللی را طبعا با موانع بسیاری مواجه می‌سازد که حل و فصل این موانع به دست تدابیر دولتی و قطعا نیازمند زمان طولانی است. جایگاه سیاسی ایران، فرصت‌ها و موقعیت‌های اقتصادی متعددی را از میان برداشته که در نگاه دولتمردان، موقعیت سیاسی و حفظ اصول جمهوری اسلامی امری ارزشمندتر است.
طبعا ورود صنعت مس کشور به چنین مقوله‌ای نیازمند صرف زمان زیادی است که با توجه به طول عمر حدودا 30 ساله ذخایر مس قابل برداشت کشور و زمان 15 الی 20 ساله مورد نیاز برای پیاده‌سازی پروژه‌های معدنی از لحظه اکتشاف تا فاز بهره‌برداری، می‌توان برآورد کرد که تنها کمتر از یک دهه زمان برای ایجاد ملزومات کافی جهت توسعه تولید مس معدنی ایران باقی است. از نمونه‌های چنین فعالیت‌هایی می‌توان به تمرکز شرکتهای بزرگ معدنی نظیر کودلکو و بی.اچ.پی به اکتشاف در کشورهایی نظیر مغولستان و قزاقستان و به طور کلی آسیای میانه اشاره کرد. چشم‌انداز مثبت قیمت مس در میان‌مدت و پیش‌بینی رشد جهشی تقاضای این فلز صنعتی در بلندمدت، سبب گرایش بیشتر شرکتهای بزرگ معدنی به اکتشافات ذخایر جدید به ویژه به صورت برون‌مرزی شده است؛ قافله‌ای که ایران از آن عقب مانده!
[1] منبع مس: مس تشکیل شده در پوسته زمین به گونه‌ای که در آینده قابل استخراج و بهره‌برداری خواهد بود.