معدن و ویژگی‌های مربوط به آن، همچون عیار، ترکیب کانی‌شناسی و عمق، از مهم‌ترین فاکتورهای سرمایه‌گذاری در معادن به‌شمار می‌روند. زیرا این فاکتورها با توجه به قیمت جهانی کالاهای معدنی در حال تغییر هستند.
ضمن اینکه با برداشت بی‌رویه از معادن نیز عیار ماده معدنی هر سال نسبت به سال پیش از آن کاهش می‌یابد. سنگ آهن و عیار آن نیز با توجه به بازار پررونق آن در سال‌های گذشته به‌شدت تحت تاثیر فعالیت‌های معدنکاری شرکت‌های بزرگ قرار گرفته است. به‌گونه‌ای که عیار معادن چین تقریباً به زیر حد اقتصادی رسیده است و شاید بسیاری از معادن چین تعطیل شوند. در همین حال استرالیا و برزیل نیز با کاهش عیار مواجه شده‌اند و به‌دنبال راه‌های جایگزین جبران زیان ناشی از کاهش عیار هستند. ضمن اینکه بسیاری از فولادسازان، امروزه به‌دنبال سنگ آهن با کیفیت و عیار بالا هستند تا با استفاده از آن بتوانند فولادهای با کیفیت بیشتر و ارزش افزوده بالاتر تولید کنند. این استراتژی باعث می‌شود تا اولاً با توجه به افزایش قیمت انرژی، مانند نفت و زغال‌سنگ، میزان مصرف این دو ماده کاهش یابد، ثانیاً از میزان آلایندگی صنعت فولاد کاسته شود. تولیدکنندگان سنگ آهن در ایران نیز با توجه به عیار مناسب سنگ آهن در ایران به‌دنبال افزایش ظرفیت و حتی احداث واحدهای فراوری جدید هستند تا به‌جای خام‌فروشی، بتوانند محصولات با ارزش افزوده بیشتر تولید کنند.
در شماره پیش عنوان شد که در صورت افزایش عیار آهن در خوراک ورودی به فولادسازی، مزیت‌هایی همچون، کاهش آلودگی هوا، کاهش مصرف کک و نیز افزایش کیفیت فولاد تولیدشده نصیب فولادسازان می‌شود. در همین حال عنوان شد که تولیدکنندگان سنگ آهن ایران نیز رویکرد افزایش عیار آهن از طریق تولید کنسانتره و گندله را به‌صورت جدی دنبال می‌کنند.
صنعت آهن و فولاد نیاز به مواد اولیه و به‌خصوص سنگ آهن با کیفیت بالاتر و اقتصادی‌تر دارند. با این حال، با توجه به اینکه اغلب مواد معدنی استخراج‌شده، قادر به برآورده ساختن شرایط مورد نیاز صنعت فولاد نیستند، مرحله فراوری در معادن سنگ آهن اهمیت بسیاری برای تولید فولاد دارد. این امر باعث می‌شود شرکت‌های بزرگ سنگ آهنی به‌طور پیوسته در مورد تکنولوژی‌ها و روش‌های نوین استخراج و فراوری سنگ آهن و پیشرفت مربوط به آن، بررسی و تحقیق به‌عمل آورند. در همین حال از توسعه واحدهای تولید خود غافل نیستند. مجموعه این اهداف باعث می‌شوند که امروزه مرحله فراوری مواد معدنی و واحدهای مربوط به آن در صنایع معدنی و متالوژی آهن از اهمیت فراوانی برخوردار باشند. حتی در بسیاری از موارد نیز ممکن است وجود واحد فراوری و اقتصادی بودن آن شرط اصلی برای اجرا و اقتصادی‌بودن روش صنعتی باشد. لازم به ذکر است که میزان پیچیدگی واحد فراوری و مراحل آن به ترکیب کانی شناختی، عیار و ذخیره معدن بستگی دارد.
معدن تعیین‌کننده واحدهای فراوری
در بسیاری از کشورهای تولیدکننده سنگ آهن، با توجه به در نظر گرفتن پارامترهای اقتصادی، در ابتدا سرمایه‌گذار به ویژگی‌های زمین و معدن توجه می‌کند. همان‌طور که بیان شد، عیار و ویژگی‌های سنگ آهن در اقتصادی و یا غیر اقتصادی بودن معدن بسیار مهم هستند. به‌عنوان نمونه معادن سنگ آهن چین در ابتدای سال 2010 عیاری حدود 45 درصد داشتند اما با برداشت سالیانه بیش از یک میلیارد تن از معادن سنگ آهن، اکنون عیار این معادن به کمتر از 30 درصد رسیده است. حتی در سوئد به‌عنوان یکی از دارندگان ذخایر بزرگ سنگ آهن، هنگامی که قیمت این ماده معدنی به پایین‌تر از 80 دلار سقوط کرد، برخی از معادن این کشور تعطیل شدند. هرچند عیار برخی از معادن سنگ آهن در سوئد حدود 50 تا 60 درصد بودند اما توجه به زیرزمینی بودن معادن این کشور که بعضاً عمق برخی از آن‌ها به 1000 متر می‌رسید، با کاهش بهای جهانی سنگ آهن، دیگر استخراج و فراوری سنگ آهن از معادن در این کشور مقرون‌به‌صرفه نبود. این یعنی افزایش عیار سنگ آهن به 66 درصد برای تولید کنسانتره و گندله نیازمند صرف هزینه فراوانی است و ممکن است با توجه به پارامترهای اقتصادی، قیمت حمل‌ونقل و تکنولوژی معدن، قابل استخراج نباشد.
طی سال‌های رونق بازار سنگ آهن و نیز قیمت بالای آن، معمولاً انواع سنگ آهن شامل سنگ آهن دانه‌بندی با عیارهای مختلف، کنسانتره و گندله، از سوی شرکت‌های فولادی و سنگ آهنی خریداری می‌شد و این شرکت‌ها معمولاً به عیار و کیفیت سنگ آهن خریداری‌شده توجه چندانی نمی‌کردند. اما با تغییر شرایط بازار و کاهش بهای سنگ آهن، همچنین تغییر سیاست‌های چین مبنی بر افزایش کیفیت فولاد تولیدشده و کاهش آلودگی هوا، خرید‌های سنگ آهن چین تا حد زیادی تغییر کرد و فولادسازان این کشور به خرید سنگ آهن با عیارهای بالا متمایل شدند. این موضوع باعث شد تا در سال جاری علی‌رغم قیمت پایین سنگ آهن، بازار خرید و فروش این ماده معدنی پررونق‌تر از سال پیش باشد. در همین حال با توجه به عیار پایین سنگ آهن در چین و ادامه کاهش عیار معادن و نیز افزایش عمق و به تبع آن افزایش هزینه‌های تولید که منجر به غیر اقتصادی شدن معادن خواهد شد، چین بسیاری از معادن سنگ آهن خود را تعطیل خواهد کرد و این موضوع تقاضای بزرگی برای این ماده معدنی در بازار چین ایجاد کرده است که این تقاضا در آینده نیز به‌شدت افزایش خواهد یافت.
عیار سنگ آهن در کشورهای مختلف حاکی از آن است که تولیدکنندگان بزرگ مانند استرالیا، برزیل و چین در آینده‌ای نه‌چندان دور با مشکل کاهش عیار مواجه خواهند شد و دیر یا زود، یا باید به‌دنبال احداث واحدهای فراوری در نزدیک معادن باشند و یا اینکه به اکتشاف و سرمایه‌گذاری در معادن جدید بپردازند. در این میان عیار متوسط معادن سنگ آهن در ایران بیش از میانگین جهانی و حتی از برزیل و استرالیا است. این یعنی تولید سنگ آهن در ایران مزیت‌های بیشتری نسبت به برزیل و استرالیا دارد.
وضعیت بازار سنگ آهن در جهان
از سال 2010 تا کنون، عیار معادن سنگ آهن بسیاری از کشورهای تولیدکننده به میزان قابل توجهی کاهش یافته است. به‌عنوان نمونه در کشورهای برزیل و استرالیا که از تولیدکنندگان و صادرکنندگان سنتی این ماده معدنی به‌شمار می‌روند، با توجه به برداشت میلیون‌ها تن سنگ آهن، به‌تدریج عمق معادن افزایش یافته و هزینه تولید آن‌ها بالا می‌رود. ضمن اینکه با کاهش عیار سنگ آهن، این تولیدکنندگان نیز با افت کیفیت و نیز افزایش هزینه‌های فراوری مواجه خواهند شد. بنابراین بسیاری از شرکت‌های بزرگ تولیدکننده سنگ آهن نیز با توجه به همین ملاحظات، از هم‌اکنون قراردادهای فروش محصولات خود را با کشورهای تولیدکننده منعقد کرده‌اند. زیرا آن‌ها هرچند دورنمای تقاضای چین را مناسب می‌دیدند اما واقعیت آن است که به‌دلیل افزایش هزینه‌های معدنکاری در سال‌های آینده با توجه به دلایل یادشده، ممکن است در آینده با مشکل مواجه شوند. به‌عنوان نمونه شرکت واله در تابستان گذشته یک قرارداد بلندمدت با چین به امضا رساند. صندوق سرمایه‌گذاری چین (CIC) متعلق به دولت با سرمایه بیش از 814 میلیارد دلار با قرارداد 30 میلیارد دلاری با واله، به واقع نیاز خود را تا حد زیادی به سنگ آهن برطرف کرده است. این معامله به CIC به‌عنوان بزرگ‌ترین واردکننده سنگ آهن در جهان اجازه می‌دهد تا سود حاصل از بازیابی، بهبود در قیمت کالاها را بدون ریسک‌های مرتبط با عملیات معدنکاری همچون کاهش عیار و حتی حمل‌ونقل ببرد. استراتژی واله در این برهه از زمان، کسب سود بیشتر با ریسک کمتر بدون هزینه است و به گفته مسئولان واله آن‌ها به پول نقد فوری احتیاج مبرم دارند که این معامله می‌تواند سود زیادی برای آن‌ها داشته باشد. در مقابل، شرکت رقیب واله یعنی ریو تینتو نیز به‌تازگی قصد دارد عملیات معدنکاری را روی معدن سیماندو در گینه را با ارزش 20 میلیارد دلار آغاز کند. در این معامله شرکت ریو تینتو متعهد شده است تا علاوه بر بهره‌برداری از معدن، زیرساخت‌های آن شامل 650 کیلومتر خط راه آهن و بندر اختصاصی را نیز احداث کند. ریو تینتو اعلام کرده است که از این معدن با ذخیره دو میلیارد تنی با عیار متوسط 66 تا 68 درصد که در نوع خود یکی از غنی‌ترین ذخایر دنیا به‌شمار می‌رود، هر سال 90 تا 100 میلیون تن سنگ آهن استخراج خواهد کرد. حتی به‌تازگی چین نیز برای مشارکت در این طرح اعلام آمادگی کرده است و قرار است این معدن به‌صورت مشارکتی توسط ریو تینتو، چین و دولت گینه اداره شود.
بنابراین این دو اتفاق یعنی قرارداد واله با چین و بهره‌برداری از معدن سیماندو توسط ریو تینتو، به‌طور حتم بازار سنگ آهن را تحت تاثیر قرار خواهد داد و ممکن است به‌صورت خودکار بسیاری از صادرکنندگان سنگ آهن با عیار پایین از بازار چین حذف شوند. ضمن اینکه در مورد میزان تولید سنگ آهن داخلی چین باید به توجه داشت که در هنگام تابستان در مناطق شرق آسیا و به عبارت دیگر در شمال و شمال شرقی چین (که بیشتر معادن سنگ آهن چین در این بخش واقع شده است) بارش باران‌های موسمی به اوج خود می‌رسد و در این هنگام ممکن است سیل‌های وسیع اما قابل پیش‌بینی همراه با رانش زمین رخ دهد. از این‌رو، کاهش میزان تولید با توجه به مسائل فنی مسئله‌ای است که در هر سال رخ می‌دهد و ممکن است اجتناب‌ناپذیر باشد. با این حال به اعتقاد بسیاری از کارشناسان، تحلیل و پیش‌بینی بازار سنگ آهن بسیار دشوار است و دورنمای این ماده معدنی نسبت به سایر کالاها چندان واضح نیست.
شرایط بازار سنگ آهن در ایران
همان‌طور که بیان شد، در حال حاضر بسیاری از تولیدکنندگان سنگ آهن رویکردهای یکسانی را اتخاذ نکرده‌اند. زیرا آن‌ها به شرایط شرکت خود و نیز کشوری که در آن فعالیت و یا با آن معامله می‌کنند، توجه دارند و به‌عبارت بهتر، هر بازار و هر کشوری شرایط خاص خود را دارد. طی سال‌های 2010 تا 2014 که بازار سنگ آهن در چین رونق فراوان داشت، تولیدکنندگان سنگ آهن در ایران از این موقعیت استفاده کردند و بخش عمده‌ای از تولیدات خود را به این کشور صادر کردند. اما با کاهش بهای جهانی این ماده معدنی به‌تبع آن میزان صادرات سنگ آهن عیار متوسط ایران به چین کاهش یافت. ضمن اینکه با توجه به بهای ناچیز سنگ آهن صادراتی ایران به چین که منجر به تولید فولاد در چین و صادرات ارزان فولادهای چینی به ایران می‌شد، طبق تصمیم وزارت صنعت، معدن و تجارت مبنی بر جلوگیری از خام‌فروشی و ارزان‌فروشی سنگ آهن، بسیاری از شرکت‌های سنگ آهنی به‌جای صادارت ارزان، تولیدات خود را در اختیار فولادسازان داخلی قرار دادند و در کنار آن، خود به‌دنبال احداث واحدهای فولادی و تکمیل زنجیره تولید در همان محل معدن رفتند.
مقوله تکمیل زنجیره تولید در شرایطی در دستور کار تولیدکنندگان سنگ آهن قرار گرفته است که صنعت فولاد کشور از عدم توازن در زنجیره آسیب فراوانی دیده بود. به‌گونه‌ای که طی سال‌های گذشته میلیون‌ها تن سنگ آهن با بهای اندک از کشور خارج شد و در مقابل آن میلیون‌ها تن گندله با بهایی چندین برابر به کشور وارد شد. از این‌رو، تولیدکنندگان سنگ آهن در کشور نیز با شناخت کامل از این وضعیت، ضمن افزایش تولیدات خود به‌جای کاهش، در کنار آن احداث واحدهای فراوری جدید برای تولید کنسانتره و گندله، تلاش کردند تا این عدم توازن در زنجیره فولاد کشور را از بین ببرند. آمار تولیدات شرکت‌های بزرگ در 6 ماه سال جاری نیز حاکی از آن است که این شرکت‌ها تا حد زیادی در اتخاذ استراتژی تکمیل زنجیره تولید موفق عمل کرده‌اند و با توجه به احداث واحدهای فراوری جدید در سال جاری و آتی، ضمن افزایش تولید گندله و کنسانتره، ایران به‌جای واردات، می‌تواند صادرکننده این محصولات شود که هم درآمد بالایی دارند و هم از خام‌فروشی جلوگیری شده است.
هرچند استراتژی تکمیل زنجیره ارزش در کنار معادن بزرگ ممکن است باعث اعتراضاتی از سوی فولادسازان شود اما شرکت‌های بزرگ تولیدکننده سنگ آهن با اطلاع از کمبود احتمالی مواد اولیه، تولیدات فراوری‌شده خود، مانند کنسانتره و گندله، را افزایش دادند و ضمن جبران کمبود، بسیاری از فولادسازان داخلی را از تولیدات با کیفیت خود منتفع ساختند. در همین حال با توجه به احداث واحدهای گندله‌سازی و کنسانتره‌سازی جدید از سوی تولیدکنندگان سنگ آهن، به‌نظر می‌رسد در سال‌های آتی ایران به‌جای واردات گندله، بتواند ضمن اشباع داخل از این ماده معدنی، به صادرات این محصول پرارزش نیز بیندیشد؛ زیرا استراتژی بسیاری از فولادسازان کشور از خرید سنگ آهن ارزان با عیار پایین تغییر کرده است و آن‌ها به خرید محصولات پرعیار متمایل شده‌اند. این موضوع را می‌توان در کشورهایی نظیر چین، هند، عمان و حتی ترکیه نیز مشاهده کرد.